Абдус Салам (محمد عبد السلام):А.Эйнштейннің соңғы ойлары - Негізгі өзара әсер және кеңістік-уақыт қасиетінің бірлікке келуі

(Абдус Салам, Пакстан. 1979 жылғы Нобель физика сыйлығының иегері )

Адамзат жаратылыстық дүниенің тұтас күрделілігін төтенше ықшам, жалпылық ұғыммен түсіндіруге атам заманнан бері құлшынып келеді. Осы тұрғыдан айтқанда, физика тарихында Ньютон, Максвел жəне Эйнштейн деген үш есім қатар тұрады. Бұл ғалымдар жаратылыстық заңдылықтарды бірлікке келтіру жақтарында ең зор табыстарға қол жеткізді.

300 жылдың алдында Ньютон жершары тартылыс күші (алманы жерге түсірген күш) мен аспан денелері тартылыс күшін (планеталардың күн төңірегіндегі орбитадағы қозғалысын сақтайтын күш) ұқсас бір түрлі күш деп қарап, жершары тартылыс күші мен аспан денелері тартылыс күшін бірлікке келтірді.

Осыдан 200 жылдан соң Максвел электірлік күш пен магниттік күшті бірлікке келтірді, кейін жарықтың бұл екеуінің бірлігінің бір түрлі бейнелену формасы екендігі дəлелденді.

1905 жылы Эйнштейн кеңістік пен уақыт ұғымын бірлікке келтірді.

Осыдан 11 жыл өткеннен кейін барып ол Ньютон тартылыс күші — осындай батылдықпен бірлікке келтірудің бейнелену формасы екендігін дəлелдеді. Осы жақтарынан алып айтқанда, Ньютон тартылыс күші бірлікке келген кеңістік-уақыт сынды төрт өлшемді кеңістікте иілу болатындығын ұғындырды. Осыдан соң Эйнштейн Максвелдің электір мен магнитті бірлікке келтіргені сияқты, Максвелдің электрмагининттік күші мен Ньютонның тартылыс күшін бірлікке келтіру мүмкін бе, жоқ па? Егер мүмкін болса, онда, Ньютон тартылыс күші кеңістікуақыттың белгілі геомертиялық қасиетінің бейнелену формасы екені дəлелденуі тиіс деген мəселені арнайы зерттеді. Міне бұл, мен сөз етпекші болып отырған Эйнштейннің соңғы мезгілдегі ойлары. Бұл тұспалдар кезінде төтенше нəтижелі де болған, өз басым осы тұспалды жүзеге асыру жолында қол жеткізген əр реткі дамушылықтарымыз Эйнштейнді ерекше қуанышқа бөлейтіндігіне сенемін.

ОСЫЗАМАН ФИЗИКАСЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ ӨЗАРА ƏСЕР

Ең əуелі, осы ғасырдың (XX ғасыр айтылып отыр) 30-жылдарының орта шеніне келгенде əлемдегі барлық заттарды жасауға қолданылатын сол “материалдар” мен заттардың қозғалысын меңгеріп тұратын күштер жөнінде нелерді біліп, нелерді қойғанымызға тоқталайық. Диссертацияның негізгі мазмұнына қатыссыз ұғымдарды араластырып алмау үшін, ең қарапайым түрде етіп мынадай демекшімін: біздің бақылауымыздағы барлық заттар ісжүзінде төрт түрлі құрама “материалдан” яғни төрт түрлі негізгі бөлшектен құралады. Бұлар: пратон (p) жəне нетрон (n) сынды екі ядролық бөлшек пен электрон (e) жəне неитрино (v) делінетін екі жеңіл бөлшек. Олар өзара жуықтағанда, төрт түрлі негізгі күш олардың қозғалысын белгілейді.   

Тартылыс күш. Осы төрт түрлі күш (p, n, e, v) өздерінің массасына тура пропорционал күшпен бірінбірі тартады. Планеталардың, тұрақты жұлдыздардың жəне жұлдыздар жүйесінің қозғалысын меңгеріп тұратын мұндай өзара əсер — біз тіршілік етіп отырған əлемнің негізгі ерекшелігін белгілейді.   

Электромагниттік күш. Жоғарыда баяндалған төрт түрлі бөлшектің екеуі яғни протон пен электрон электрлі; қалған екеуі неитрал күйде. Протон бірбіріне əсер ететін бөлшектердің электр мөлшеріне тура пропорционал күшпен электронды тартады. Дəл осы күш атомның біртұтас тұлға болып өмір сүруін қамтамасыз етіп тұрады, сонымен қатар бұл да жер шарындағы мəлім болған барлық тіршілік құбылыстарын белгілейді.

Əлсіз ядролық күш. p, n, e, v сияқты бөлшектер түгелдей ара қашықтықтары 10 ‾16cm ден кіші көлемде оң полиарланған күйде тұрады əрі  əлсіз ядролық күш салдарынан біріне-бірі əсер етеді. Бұл өзара əсер үстіміздегі ғасырдың бас шенінде байқалған, ол, жұртқа таныс β радиоактивтік құбылыс тудырды. Ал, принциптік жақтан айтқанда, ол жер шарындағы жəне əлемдегі басқа өңірлерде ауыр элемент өмір сүретіндігі жөнінде жауап беруге тиіс.

Күшті ядролық күш. Протон мен неитрондарда күшті ядролық заряд болады (əлсіз ядролық зарядты есепке алмағанда). Осы бөлшектер 10 ˉ13cm ден кіші аралықта тұрғанда бірін-бірі ерекше күшпен тартады. Күшті өзара əсер гелий, литий, бериллий, көміртегі, уран қатарлылардың атом ядросындағы протон мен неитронды байланыстырады. Күн нұрын радияцияландыратын термоядролық бірігу реакциясы жəне осы заманғы ядролық реакция қазанындағы атом ядросының ыдырауы сияқты құбылыстардың барлығы осындай өзара əсердің түрліше бейнеленуі формасы болып табылады.   

Бұл арадағы материяның төрт түрлі негізгі элементі мен олар арасындағы төрт түрлі өзара əсердің салынған графигі, осы графикті салуда пайдаланған ұғымдардың санынан қарағанымызда ерекше тиімді болған сияқтанады. Дегенмен, осындай болған күннің өзінде де физика ғалымдары жөнінен алғанда əлі жеткілікті болмай отыр. Біз осы төрт түрлі негізгі өзара əсердің осындай ұштастырылуын жəне бірлікке келтірілуін, осы арқылы күш атаулының барлығы бірлікке келтірілген негізгі өзара əсердің түрліше жақтары болып бейнеленуін үміт етеміз.

Ал, Эйнштейн онан да арыраққа баруға талпынған еді. Ол бірлікке келген өзара əсерді ашпақ болды. Егер мұндай əсер бар делінсе, ол біз тіршілік етіп отырған кеңістік пен уақыттың белгілі геометриялық қасиеті формасында өмір сүретіндігін ортаға қоюды ойлады. Мүбəда осындай болатын болса, онда, өзара əсердің бірлікке келуі жəне олардың уақыт-кеңістіктің түзіліс ерекшелігі мен болған тəуелділігін тəжрибелік бақылау нəтижелеріне ие болар едік.

  Мұндай күштерді бірлікке келтіру ұғымының затында нендей ісжүзіндік маңызы барлығын қысқаша тарихи қортынды арқылы түсіндіруге болады.

ФИЗИКАДАҒЫ БІРЛІККЕ КЕЛГЕН ОЙЛАР

Сөзді мұсылман оқымыстысы Бирнуни (жыл санауымыздың XI ғасырында жасаған) мен Галилейден (жыл санауымыздың XVI, XVI ғасыр аралығында жасаған) бастайық. Олар, жер шарында байқалған физикалық заңдылықтар əлемнің кез келген жерінде жүз берген құбылыстардың барлығына дұрыс келеді деп көрсетті, əсіресе Галилей өзі тікелей бақылау жүргізу арқылы ай шарының бетінде тау сілемдері болады дейтін недəуір анық ұғымды ортаға қойды. Ұлы табиғат жөніндегі бірлікке келген мұндай наным бүгінгі күнде ғылымның негізі болып отыр.   

Ньютон Галилей дүниеден өткеннен кейін бір жылдан соң туылған. Ол, шамамен осыдан 300 жыл ілгері бүкіл əлемдік тартылыс заңын ашып, Галилейдің ойын анығырақ түсіндірді, əсіресе қыруар фактілер арқылы денені төмен түсіретін жер шарының тарту күші мен планеталардың күн төңірегіндегі орбитадағы қозғалысын сақтайтын аспан денелерінің тарту күші ұқсас күштер екенін түсіндіреді.

Ньютоннан кейін 150 жылдан соң, Фарадей мен Əмпер қозғалыстағы зарядтан магнииттік күш пайда болатындығын байқайды. Бұл, сол тұстағы мүлде ұқсамайтын сияқтанған екі түрлі (электрлік жəне магниттік) табиғат күшінің бірлікке келтірілгендігінің бастамасы еді.   

Фарадейдің істерін кейін Максвел тым табысты орындады. Ол, үдемелі қозғалыстағы зарядтан туылатын электромагниттік радияция — электр мен магнит бірлікке келгендігінің нəтижесі болуға тиіс екендігін; жылулық радияция, жарық толқыны, радио толқыны жəне рентген сəулесі сияқтылардың барлығы басқа нəрселер емес, қайта электромагниттік өзара əсердің алуан түрлі бейнесі екендігін дəлелдеді. Сонан 50 жылдан кейін Гейзенберг, Ширедингр жəне Дирактардың зерттеулері арқылы бүкіл тіршілікті меңгеріп тұратын күшті қамтыған химиялық күш, бастысы үлкен мидың қимылын меңгеріп тұратын күштің де электромагнетизмнің əдеттегі бейнелену формасы екендігі тіпті де айқындалды. Дегенмен ол əлдеқашан, кванттық өредегі бейнелену формасынаөткен еді.

1905 жылы Эйнштейн кеңістік-уақыт ұғымын бірлікке келтірді. Ол 1906 жылы бірлікке келген ойды осы негізде онан ары дамыта түсуге құлшынып, Ньютонның тартылыс күші кеңістік-уақыт сынды төрт өлшемді кеңістікте иілетіндігінің бір түрлі бейнеленуі екендігін байқады. Кеңістік пен уақытқа динамикалық қасиет бағыштаған мұндай батыл ой космологияны мынадай ерен табысқа жеткізді: бір жағынан космос кеңейіп бара жатқандығын (шалғайдағы жұлдыздық жүйелерде қызылға қарай жылыстау болатындығы жөніндегі бақылау арқылы дəлелденген) болжаса, енді бір жағынан космоста температурасы 3k келетін қалдық радияция бар екендігі жорамалдайды. Бұл, осыдан шамамен 10 миллиярд жылдың алдында əлем “жаралғандығы” “жарияланғандағы” сұрапыл қопарылыстың сарқынды үні болса керек.

Эйнштейн ең соңында тартылыс күш пен электромагниттік күшті бірлікке келтіруді өзінің өмірлік ісі етуді армандады. Бірлікке келтірілгеннен кейінгі тартылыс күш пен электромагниттік күш бірлікке келтірілген өзара əсердің түрліше жақтары сақталып тұрады, қазіргі тілмен айтқанда ол заряд пен тартылатын зарядты (массаны) белгілі ортақ нəрсеге біріктіруді ойлайды. Мұнан сырт ол, масса 

кеңістік пен уақыттың қисықтығына байланысты екендігін дəлелдегеннен кейін, зарядта да осындай форма болып, оның кеңістік-уақыт түзілісінің белгілі геометриялық ерекшелігімен тəуелділігі байқалса екен деп үміттенді.

Əйтсе де, дəл мұнда əлсіз ядролық күш пен күшті ядролық күш қамтылғаны сияқты, оған сəйкесті түрде əлсіз ядролық заряд пен күшті ядролық зарядта қамтыла ма, жоқ па? Бұл арада, тартылыс күш пен электромагниттік күш төрт түрлі негізгі өзара əсердің тек екеуі ғана екендігін білуге тиіспіз.

Біз, электромагниттік заряд пен əлсіз жəне күшті ядролық зарядтар бір-біріне төтенше жуық (қасиет жағынан) деп қараймыз. Жуықтағы зерттеулер бұл түйінді дəлелдеп отыр, олар тек бір группа тəуелді мəн алады. Осы себепті, оларды біртұтас тұлғаға айналдырудың бірінші сатысындағы электромагнииттік жəне ядролық өзара əсерді бірлікке келтіруді орындау керек, осыдан соң барып осы өзара əсер мен тартылыс күш əсерін бірлікке келтіру тиіс. Осы басқыштарды Эйнштейннің — осындай бірлікке келген өзара əсер əсілі кеңістік-уақыт геометриялық қасиеттің бір түрлі бейнелену формасы деген асыл арманы жүзеге асуы мүмкін.   

Бұл арада, мұндай қорытынды шығаруымыздағы теориялық негізіміз жайлы бірдеме деу қиын, дегенмен электромагниттік өзара əсер мен əлсіз өзара əсер бірлікке келгендігін дəлелдейтін тəжірибелік фактілер бар екендігінде шек жоқ.   

Жуықта, Америка Станфорд түзу сызықты акселераторындағы тəжірибелер электромагниттік өзара əсер мен əлсіз өзара əсердің бірігу теориясы деген адамды тебірентетін болжалды дəлелдеді. Бұл болжал мынадай: егер əлсіз өзара əсер шынында басқа нəрсе емес, расында бірлікке келген “электромагниттік жəне əлсіз” өзара əсердің бір түрлі бейнеленуі болса, онда, протон мен электрон арасындағы өзара əсер күшті зер сала зерттеуімізде белгілі қасиеттері бейнеленуі тиіс, ал мұндай қасиеттері бұрын тек əлсіз өзара əсерде ғана байқалатын. Бұл қасиеттердің бірі — дəл түрліше спиндік бағытқа ие электронға əсер ететін күш болып, араларында парық болды. Бұл парықты бұрын болып көрмеген дəлдікпен өлшеген Станфорд тəжірибесі, ауыр су шашырағандағы сол полярланған күйдегі электронның ауытқуы ісжүзінде оң полярланған күйдегі электроннан 10000:1 есе үлкен болатындығын əйгіледі. Осы он мыңнан бір үлес шашырау парқының дұрыстығы теориялық болжаммен бірдей шығуы, əлсіз өзара əсер электромагниттік күштің өзі ғана иемденген аумақта тіпті күні бүгінге дейін байқалып отырғандығын түсіндіреді əрі мынадай не анадай əсер болсын, барлығы да тек бірлікке келген негізгі өзара əсердің түрліше жақтарынан басқа нəрсе емес дейтін осындай бір жорамалды шындыққа шығарды.

Екінші бір төтенше нəтижелі қорытынды: əлсіз өзара əсер мен электромагниттік өзара əсерде айқын айырмашылық бар екендігі; алдыңғысы қысқа аралықты өзара əсер, ал, соңғысы əлсіз аралықты өзара əсер болып, тіке салдары біз тіршілік етіп отырған дəуірден 10 миллиярд жыл ілгергі сұрапыл қопарылыста болғандығын, космос температурасы төмендеп 3k ге түскендігін дəлелдеп отыр. Гере біз “бағымыз жанып” əлем жаралғаннан кейінгі 0.1 секундта жасаған, əрі тəжірибе істеген болсақ, онда, осы екі түрлі өзара əсер яғни, əлсіз өзара əсер мен электромагниттік өзара əсер екеуі де əсілі алыс аралықты өзара əсер екенін байқай алар едік. Ал біздің, енді кері шегініп ол дəуірге баралмайтынымыз шүбəсіз, десе де əлсіз күш пен электромагниттік күштің əсер ету радиостарында шамалық парық бар екендігін недəуір дұрыс бейнелеп бере аламыз.   

Бұл жөніндегі тіпті де қатал пайымдаулар мынадай: егер, біз бақылаған өзара əсер шынында бірлікке келген “электромагниттік жəне əлсіз” өзара əсердің түрліше бейнелену формасы болатын болса, онда, жаңа екі типтегі екі ауыр бөлшек (бұл бөлшектер 1983 жылы табылды) өмір сүруге тиіс. Олардың массасы шамамен протон массасының жеке-жеке 80 жəне 90 есесіндей болып, бірінші типтегі электрлі, екінші типтегі неитрал болады. Фотон электромагниттік 

өзара əсердің жеткізгіші болғандығы сияқты, осы бөлшектер əлсіз өзара əсердің жеткізгіші болуға тиіс. Кезекте, Еуропа ядро зерттеу орталығында (Швецарияда) тəжірибе жасауда осы бөлшектердің ізіне түсуде қажет болатын, жетерлік энергияға ие протон шоғыры мен анти протон шоғырына ие болуға қолайлылық жарату үшін, 6 жылдың алдында жұмыс бастаған акселерто дəл қазір өзгертіліп құрастырылуда. Егер осындай протон шоғыры мен анти протон шоғырына сəтті ие бола алсақ, онда тəжірибе 1982 жылы басталатындығына көзіміз жетеді. Егер ие бола алмасақ, (сəйкесті күшемелділікке қол жеткізуде қиыншылық болса) онда, төтенше зор энергия жəне төтенше зор ағыс күшін тудыратын жаңа тұрпатты бөлшектер акселераторын жасауымызға тура келеді.   

Белгілі жақтан айтқанда, бөлшек яғни əлсіз өзара əсердің жеткізгішін табу тəжірибесі, əсіресе ауыр фотон тəжірибесінің маңыздылығы жөнінен алғанда, қайсы тəжірибе Эйнштейннің тартылыс күш теориясын растағандығын 1919 жылы күн тұтылғандағы жарық сəуленің күн тартылыс күші өрісіндегі иілуін өлшеу тəжірибесімен салыстыруымызға əбден болады. Мұндай жағдайда, əлсіз өзара əсер мен электромагниттік өзара əсер бір сызбаға біріктіріледі. Қазір, барлық жанама тəжірибелер түгелдей электромагниттік əсер мен өзара əсердің бірігу теориясына жəне мұндай жаңа бөлшек өмір сүреді дейтін гипотезаға тиімді болып отыр. Мұндай болғанда, табиғат дүниесінде төрт түрлі емес, қайта үш түрлі негізгі өзара əсер өмір сүрмек.   

Осы тəжірибені орындап болған соң не осы тəжірибемен қатар күшті өзара əсер мен электромагниттік жəне əлсіз өзара əсердің бірлікке келу мүмкіндігін текеруіміз ықтимал, мұндай бірлікке келу үш түрлі негізгі əсерді екі түрлі əсерге айналдырады. Мұндай тексеру төмендегі тəсіл бойынша жүргізіледі: 10 мың тоннадай су тереңдігі 1 ағылшын мил келетін кен құдығына құйылып, сумен сыртқы радияция көзінің тиісуінен сақтанылады, фотонды естелікке алғыш судың жанына қойылады. Егер судың құрамындағы 10 ның 33 дəрежесіндей протоннан бір жыл ішінде біреуі оң электронға айналса, сонда барып ерекше толқын ұзындыққа ие фотон шығады, ендеше бұл “зор” бірігушілік яғни үш түрлі формадағы өзара əсер — электромагниттік, əлсіз жəне күшті өзара əсердің біріккен сигналы болмақ.

Дегенмен, “электрлік жəне ядролық” өзара əсер мен тартылыс күш өзара əсері ең соңында қалай бірлікке келеді? Эйнштейннің ойындағы “жаңа өзара əсердің кеңістік-уақыт түзілісінің белгілі бейнелену формасы” бойынша тіктелуі тиіс пе? Мейлі қалай таңдай қақсаңыз да, қазіргі заман физика ғалымдарының үміткерлік ұмтылысынан қарағанда, бұл ойдың жүзеге асуына да таяп қалғандаймыз. Кеңістік пен уақыттың өлшем санында бəз тіке сезе алатын төрт өлшемнен сырт басқа да қосымшалары болуы өте ықтимал, немесе, тартылыс күш заряды төрт өлшемді кеңістік қисықтығымен байланысты болуы мүмкін, яғни, Уиел жорамалдағандай заряд пен ядролық заряд кеңістік пен уақыт өмір сүруінің микролық түзілісін растауы; ол ойлағандай көпіршік тəрізді араның ұясы формалы түзілісте болып, сырттай қарағанда біркелкі, “тегіс” көрінуі мүмкін. Кеңістік-уақыт саңлауларына алуан түрлі зарияд қыстырылған ірімшіктің өзгерген түріне ұқсайды. Мұндай ойдың бірсыпырасы Эйнштейн тірі кезінде-ақ қалыптасқан, ол өзі де бұл жөнінде талай зерттеулер жүргізген. Электромагниттік əсер мен əлсіз əсер бірлікке келді деп қаралатын бүгінгі таңда, осы ойлар енді ғана дəлелденетін көрінеді.   

Англияның ықпалды журналы «Экономистердің» 1979 жылы науырыздың 10 күнгі санында “Ғылым жəне өнер” айдарымен берілген Эйнштейнді еске алған мақаланы көңілдене отырып оқып шықтым. Онда жоғарыда пайымдалған өзара əсерді бірлікке келтіру мəселесі зерттеле келіп мынадай деп жазылған: “егер жаратылыстық дүние шынында күрделі болмай, онда тек бір ғана түрлі негізгі өзара əсер өмір сүретін болса, онда, өнеркəсіп те ұзақ уақыт зерттелетін программаны ойластыру қажет етеді, жаңа техника электро-магниттік күштің септігімен 

алуан түрлі күштен пайдаланудан сырт, ең соңында басқа күштерден пайдалануы тіпті де мүмкін еді. Мұның қайсыларынан пайдаланатындығын ешкім де дұрыс топшылап бере алмайды. Жүз неше жылдың алдында Максвел электр мен магнитті бірлікке келген электромагниттік өзара əсердің ұқсамайтын бір жағы ғана екендігін айқындаған кезде, ол радионы, телефонды, телевизорды жəне бүкіл электрониканы барлыққа келтіретіндігін ешкім де ойламаған еді. Эйнштейн Максвел мен Ньютонның теориясын бірлестіріп, динамикалық қасиетке ие кеңістік пен уақыттың жаңа теориясына айналдыруға құлшынып жүрген кезде, оның мұндай зор роль атқаратындығын өзі де ойламағандығы шүбəсіз.”

Мақаламды тамамдар алдында, Эйнштейннің өмірбаянына қатысты өзім білетін кейбір қызықты тарихи шындықты оқырмандарға ұсына кетпекпін. Осы бір ғасырда ешкім де Эйнштейнмен таласа алмайды. Бүкіл адамзат ойы тарихындағы физикаға саятын идеялардың əрқандайын да онымен салыстыруымыз мүмкін емес. Кімде-кімнің ол сияқты сан алуан төңкерістік идеяның жаратушысы бола алуы мүлде мүмкін емес.

Егер Эйнштейн даму үстіндегі мемлекетте туылған болса, ғылым саласындағылар одан сол кездің өзіндеақ айрылған болар еді. Ол 15 жастағы кезінде Монхұн қаласы Луирбург орта мектебінің бір оқытушысы оны шақырып алып, оған мектептен шегінуді айтады. Құдды кейінтінде Эйнштейн өзі есіне алғандай, ол пəлендей кемшілік өткізгендігі үшін сыналмаған, қайта əлгі оқытушы: “сен пайда болғаннан кейін-ақ оқушылар арасындағы абыройым төмендеп кетті” деген, ондағысы Эйнштейннің қашан да “өз білгенінше істейтіндігін айтпақшы” екен.

Эйнштейн 16 жасында Тсиорих өнеркəсіп университетінен оқу бекіміне келіп инженериялық факультетке емтихан беріп көше алмай қалады, бағына жарай физика  нəтижесі айтарлықтай жақсы болғандықтан, келесі жылы емтиханнан өтіп осы мектепке оқуға түседі. Алайда ол, бұл кезде инженер болу ойынан үмітін үзген еді. Эйнштейн 1900 жылы Тсиорим өнеркəсіп университетінен оқу тауысқаннан кейін сол мектепке оқытушы болуды ойлайды. “Бірақ... мұғалімдері оны танып жете алмағандықтан” оның ойы селге кетті. Сонымен ол уақыттық болса да жұмыс тауып өлмес күнін көрмесіне болмайды, сонымен біреулердің математикасын шығарып береді, орта мектепке уақыттық мұғалім болып, сағатына 3 франк еңбекақы алып отбасы мұғалімі де болады. Ол 1901 жылы қараша айында докторлыққа емтихан беру диссертациясын (бұл, университетте оқытушы болу құқығына қол жеткізуде төтенше қажетті еді) қорғайды, бұл диссертациясы (оның екінші диссертациясы) маңызды саналатын “Физика жылдық жинағында” жарияланса да, Тсиорих университеті əлі де толымсыз деп бас тартады.   

Б.Ховманның дəлелдеуіне негізделгенде, сол кезде Эйнштейн өзін баспанасызбын, бұл дүние мені сыйғызбады деп қарайды екен. Міне бұл, мен айтып отырған Эйнштейннің сонау 1901 жылдардағы машақатты күндері еді. Ал, дəл сол жылдары “Физика жылдық жинағында” оның тұңғыш диссертациясы жарияланған.

Ол, осы диссертациясының сұрыптап басылған нұсқасын У.Остуалд профессорға (ұзақ өтпей Нобель сыйлығына ие болған) бір парша хатпен қоса жолдайды, хатында: “Сіздің жалпы химия деген кітабыңыздан шабыт алғандығымнан... осы диссертациямның көшірме нұсқасынан біреуін неде болса жолдап отырмын, осы орайда сізден математикаға қанық бір қызметкер қажет ететінетпейтіндігіңізді даңғойлықпен сұрағым келеді... Күн көріске соқыр тиыным болмағандықтан дегбірсіздікпен сізге осы талабымды қойып отырмын...” дейді.

Эйнштейн қайталай хат жазса да Остуалдтан жауап келмейді. Ол, Голландияның Леитон қаласындағы К.Оннас профессорға да хат жазып жоғарыдағы талабын қояды, одан да ешқандай нəтиже болмайды.   

Сол тұста Эйніштейін өзі де сезбеген, адамдар əсерлендіретін мынадай іс болған дейді Ховман: сол тұста оның əкесі ауыр науқасқа шалдығады, ғылыми  топтағылармен ешқандай қатысы жоқ, меселдесі қайтқан саудагер бола тұрса да ол кісі Остуалдқа өз қолымен мынадай деп хат жазу бекіміне келмесі бар ма:  “Сүйікті профессор бала үшін әкені кешіргейсіз, сізге батылым барып осы хатты жазып отырмын... Балам Лаберд Эйнштейн биыл 22 жаста... Оған баға берушілердің барлығы қабылетті екен деп мақтайды... Ұлымның бағы жанбай кәсіпсіз қалды. Ол өзінің тіршілік ету жағындағы сәтсіздікке ұшыраушы екендігі жайлы күн сайын тұңғиыққа батуда, басқа еш нәрсеге зауқы соқпай қойды. Айналайын профессорым, менің ұлым сізді ең қадір тұтады... Сондықтан да оның диссертациясын оқып шығуыңызды өтінемін... Әрі оны бірер ауыз сөзіңізбен шабыттандырып, тұрмыс және қызмет ләззатына шыт-жаңа кенелтуіңізді шынайы үміт етемін... Ұлымның өзі де бұл сөлекет ісімнен мүлде хабарсыз.”

Оның бұл хаты да алдыңғы хаттар сияқты аяқсыз қала береді. Эйнштейн 1902 жылы Швецария Батент мекемесінен жұмыс тауып, алғашында үшінші дəрежелі практикант техник, онан іле-шала екінші дəрежелі техник-инженер болғандығы енді мəлім болып отыр. Ол ғылыми шығармалар жəне университет физика факултеті сынды білім ордасынан шалғай жүрген сол шағында, қымбатты уақытын қиып жасырын есептеу жүргізумен болатын да, біреудің тықырын естіген заман бейне кінəлы адамдай жазғансызғандарын үстеліне тыға қоятын-ды. Эйнштейн 1905 жылы жарықтың квант теориясы мен кеңістікуақытты бірлікке келтіру сынды шығармашылық істерін сəтті орындайды, осы шақта да ол философия докторы деген “абыройлы” атаққа ие бола алмайды. “Мен философия докторы бола алмадым... Мұндай күлкілі ойындар адамды шынында мезі ғып жібереді” – Эйнштейн 1905 жылы осы ғылыми атаққа қол жеткізу үшін екінші құлшынып сəтсіздікке ұшырағаннан кейін міне осындай деп жазады. Ол үшінші рет құлшынғанда бұл атаққа ақыры қол жеткізеді. Десе де бұл кезде мұндай докторлық атақтың ендігі жерде қажеті де жоқ еді, өйткені ол сол тұста ғылым саласында əлде қашан танылған болатын-ды. Осыбір қысқа ғана тарихты тəптіштей еске алуымның себебі өте түсінікті: даму үстіндегі мемлекеттер ғалымдарында да рухани жақтан ішқұса болатын жəне торығатын жағдайлар өмір сүріп отырады. Бүгінгі дамыған елдердегі Эйнштейн сияқты ғылымға өзін арнаған адамдардың да əл-ауқатта мəз болып отырмағаны белгілі.

Аударған - Əсен ТҰРЫСБЕКҰЛЫ